Borbeni aktivizam Mlade Bosne, koji se višestruko manifestovao u političkom i nacionalnom radu krećući se linijom uspona od takozvanog sitnog rada na narodnom prosvjećivanju[i] do široko razgranate oslobodilačke akcije, bio je neposredno uslovljen određenim stanjem duha i moralnosti među naprednom intelektualnom omladinom onoga vremena. Osećanje nacionalne porobljenosti i socijalne nepravde, kao i svest o dubokoj ekonomskoj i kulturnoj zaostalosti bosanskohercegovačkog seljaštva i ogromne većine gradskog i varoškog stanovništva, bili su prvi i bez sumnje najznačajniji pokretači Mlade Bosne, čiji su pripadnici nastojali da svome raspoloženju obezbede i unutrašnja etička naznačenja i da tako moralna načela istaknu kao motornu snagu svoje borbenosti. Kao što su i izvesne književne ideje pripadnika Mlade Bosne nastale pod uticajem opšteg političkog programa napredne jugoslovenske omladine pre prvog svetskog rata, tako su i mnoga njihova etička shvatanja proistekla iz uverenja da nova generacija svoju istorijsku ulogu može izvršiti samo ako lične interese podredi opštim i ako ideju žrtvovanja za slobodu i sreću zajednice prihvati i oživotvori ka osnovu svoga delovanja.
Nije nimalo slučajno da su neki pripadnici Mlade Bosne upravo u interpretaciji stoičke etike, i u objašnjavanju razlika između stoicizma i epikureizma, videli izvanrednu mogućnost za širenje i popularisanje tih moralnih shvatanja. Još 1908. godine, neposredno po završetku školovanja u gimnaziji, Dimitrije Mitrinović je objavio dva ogleda iz oblasti antičke filozofije, koji, ma kako bili skučeni i mestimično kontradiktorni, čak i kroz veoma pojednostavljena popularna i popularizatorska tumačenja, otkrivaju karakter moralističkih preokupacija jednog od intelektualnih vođa Mlade Bosne čiji je uticaj i autoritet među mladim bosanskim intelektualcima bio ogroman i gotovo neprikosnoven.[ii] Polazeći od uverenja da bavljenje „višim smislovima“ označava jednu od mogućnosti preporoda duhovno umrtvljene i zaparložene sredine, Mitrinović se u tim svojim tekstovima poziva na primer Božidara Kneževića i poručuje da „nije dosta boriti se, i raditi sa stvarima; treba i misliti o stvarima“.[iii] „Uistinu treba jednom uvidjeti da ima i višeg smisla života no što je sadržan u krvavoj i bezobzirnoj borbi za niže životinjske potrebe tijela i stomaka; da ima viših, čovječnijih potreba ljudskog duha, da trbuh nije jedino zašto se treba da živi i tavori. (…) Naći životu smisla i vrijednosti, tražiti značenje cijele svjetske i životne huke, naći razloga i mudrosti i u svemu životu i u svojim djelima, živjeti po tome kako zahtijeva mudrost, i razlog, to treba da je posao svakog humanog čovjeka.“[iv] Po Mitrinovićevom mišljenju, jedan od najdoslednijih pobornika te ideje, pisac čiju filosofiju bi trebalo što više približiti i preporučiti omladini i narodu, bio je Marko Aurelije. Njemu je Mitrinović posvetio jedan od svojih prvih zapaženijih radova, na čijem su čelu, ne bez izvjesnog unutrašnjeg značenja, ispisane riječi Horacijeve: „Slobodan je samo mudrac koji umije sebi samom zapovijedati, koji se ne boji ni sirotinje, ni lanaca, ni smrti; koji je snažan da suzbije sve pohote i da prezire sve časti; koji je sav u samom sebi, okrugao i gladak, tako da mu ništa spoljašnje ne može smetati, o koga se uvijek uzalud krši bijes sudbine“. Smatrajući da je stoička škola, u potpunom skladu sa tom apologijom svemoći i snage duhovnosti, prva postavila načela jednakosti među ljudima, Mitrinović Marka Aurelija posmatra upravo kao velikog etičara, nastojeći da na njegovom primeru objasni karakter stoičke filozofije. Kao „najveći stoik“, Marko Aurelije, po Mitrinovićevom uverenju, „spada u elitu čovječanstva, u onu malu grupu moralne aristokracije, koja se može ponositi najvećim dobrima ljudskim: slobodom i karakterom.“[v] Prema podeli Branislava Petronijevića, koju usvaja u celini, Mitrinović stoičare, pa prema tome i Marka Aurelija, svrstava u praktične filosofe, koji nastoje da „filosofiju s neba donesu na zemlju, da je približe ljudskom životu, da praktičnom problemu svijeta daju prevagu nad čisto teoretskim problemom“,[vi] to jest da utvrde principe moralnog delovanja i da formulišu osnovne dužnosti čovekovog života.
Iz: Predrag Palavestra, Književnost Mlade Bosne, Svjetlost, Sarajevo 1965., str. 124-126.
[i] Vladimir Gaćinović: Beleška o sitnom radu – Ogledi i pisma, Sarajevo 1956, str. 303 – 304.
[ii] Prema usmenom svedočenju Iva Andrića.
[iii] Dimitrije Mitrinović: Filosof Marko Aurelije, Bosanska vila 23/1908, 4, 5, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14.
[iv] Isto.
[v] Isto.
[vi] Isto.