Kâm(en) i Zemlja: fotografije stećaka Velibora Božovića (Galerija Roman Petrović, 17. – 23. 7. 2014.)
Serija fotografija Kâm(en) i Zemlja je umjetnički rezultat niza putovanja što ih je autor u nekoliko posljednjih godina poduzimao sa profesoricom humanističkih nauka univerziteta York u Torontu, Amilom Buturović, u sklopu istraživačkog projekta Stone speaker (Kameni govornik). Radi se o snimcima koji znatno i, rekao bih, namjerno odudaraju od stereotipiziranih asocijacija koje priziva sintagma “fotografije stećaka”. Nema tu onih bogato ukrašenih sljemenjaka poput zgošćanskog čiji simulakrum krasi trg ispred modernističke zgrade Parlamenta BiH, ili pak “kamenog spavača” sa podignutom desnom rukom sa Radimlje kod Stoca. Božovićevo oko puno više privlače oni napušteni, zaboravljeni, slomljeni, u okolinu utonuli kâmi što ih je već gotovo nemoguće razlikovati od običnog kamena. Tako se fokus fotografije uglavnom seli iz samog objekta, stećka, u ono što ga okružuje, ambijent u kojem on (po)stoji, a u konačnici i u maglovitu oblast susreta i razgraničenja objekta i okoline, subjekta i objekta, umjetnika i njegovog djela, posmatrača i posmatranog, pa i svake druge dijalektike koja leži u temelju kritičkog odnosa individue prema društvenoj zbilji.
Ta okolina u kojoj se nalaze stećci ponekad je ispunjena podivljalom prirodom ili pitomim pejzažima nadrealne, bezvremene ljepote, ali je često i duboko natopljena ljudskom prošlošću ili Historijom. A Historija u ovom dijelu svijeta, kao što je poznato, nije ni siromašna niti jednostavna. Božovićevi kâmi okruženi su različitim objektima: šumama, livadama, planinama, cestama, ogradama, kućama, bogomoljama, a u dva slučaja i bezimenim “slučajnim prolaznicima”. Svaki ovaj objekat budi drugačije asocijacije, semantičke i estetske, i tako doprinosi mozaiku različitih relacija prisutnih u ovim snimcima. Pa zbog svega toga i ovaj naslov, Kâm(en) i Zemlja, koji u sebi nosi barem dva dijalektička odnosa, onaj dvaju prirodnih materija, kamena i zemlje, pa onda i dvaju konceptualnih, mentalnih kreacija, kâma ili stećka i zemlje ili domovine. U oba slučaja radi se o stoljetnim bitkama, o proždiranju kamena u utrobu zemlje, odnosno o prisvajanju kâma od strane države, institucionaliziranog oblika domovine. A obje ove bitke duboko su prisutne u fotografijama Velibora Božovića.
Pri tome je neophodno naglasiti da fotografije vješto izbjegavaju patetično rodoljublje i uskogrudnost koja često prati savremeni javni diskurs o stećcima u Bosni i Hercegovini. Iako je patos Zemlje Bosne i njene sudbine neminovno prisutan u svakom bavljenju stećcima (u ovom slučaju i gotovo eksplicitno u fotografiji sljemenjaka iz Fatnice u čijoj pozadini je zgrada izgorene građevine), u Božovićevim snimcima nema previše jasnih identifikacija političke ili kulturološke pripadnosti šireg prostora, tako da oni više asociraju na neku nepoznatu, gotovo fantastičnu zemlju, nego na geografski, historijski i ideološki jasno diferenciran prostor. Time kâmi na ovim fotografijama dobivaju jednu univerzalnu vrijednost i ontološku samostalnost kao estetski objekti. A ta univerzalnost, ili preciznije rečeno uzdizanje kâma iznad nivoa lokalnog, određena je i širim kontekstom u kojem su nastali ovi snimci. Iako su Velibor Božović i Amila Buturović porijeklom iz Bosne i Hercegovine, oboje već dugi niz godina žive i djeluju u trajnom egzilu u Kanadi, a čitav projekt je i rezultat djelovanja isključivo kanadskih institucija. Kâm(en) i Zemlja, dakle, ne može se ograničiti na prevaziđenu kategoriju “nacionalne” nauke i umjetnosti, već je ona rezultat postkolonijalnog, po pitanju identiteta izuzetno kompleksnog konteksta. U ovim fotografijama tipološki su prisutna barem dva “autora”: jedan objektivni, idealni posmatrač dalekog arheološkog fenomena i drugi, ličnost od krvi, mesa i prošlosti koja u ovim prastarim kostima možda traži djelić svog transkontinentalnog ideniteta.
Iako u nekim fotografijama, poput one iz Šišiča, zemlja i priroda pokazuju svoju silovitu nadmoć, gotovo u potpunosti proždirući nekoliko stećaka, Božovićevo oko ipak nije propustilo, želim gotovo reći odolilo, da se zadrži na nekoliko detalja zapanjujuće ljepote koji neočekivano izbijaju iz pojedinih grubo oblkovanih kamenih gromada. Time je dotakao i onu najdublju zagonetku umjetnosti stećka, a to je ta čudno skladna kombinacija grubog i suptilnog, vječnog i prolaznog, jednostavnog i sofisticiranog. U Bitunji jedan tek pod dubokim kontrastom dobro viljdivi jelen trči za nekim križem ili rozetom, dok malo udubljenje u kamenu skuplja “živu vodu” vjere, u Fatnici jedan muški lik, kao u plesu, u jednoj ruci drži križ a drugom predaje simbolički krug ženi sa podignutim rukama, tvoreći jednu od najzagonetnijih predstava na stećcima, u Rogatici jedna spirala stidljivo izvire iz zemlje u koju je ukopan veći dio stećka. Pa onda i sasvim apstraktne, “primitivne” šare iz Kruševaca kod Sokoca, stroga geometričnost antropomorfnih niša sa rozetama iznad glave u Fatnici, te izuzetno jednostavni, djetinjasto veseli portret iz Šišića. Svi ovi motivi čekaju neke nove generacije ikonografa koji se neće zaustaviti na primordijalnim podjelama na “naše” i “njihovo” i simplističkim teorijama odraza kojim se još uvijek često “objašnjavaju” pojedini prikazi na stećcima.
Ako je spoj grubog i nježnog ključna karakteristika estetike stećaka, u slučaju fotografije Velibora Božovića tu ulogu ima ono što je u privatnim razgovorima autor nazvao “rima”. U Malom Polju, nepoznati čovjek i stećci u pozadini na isti način su natkriveni krošnjom drveća, a time i anonimni, obezglavljeni, u Kruševcima šare na kamenu paralelne su sa obrušenom ogradom iza njega, u Fatnici izgorena škola i stećak vode neki tajanstven dijalog o vječnosti i prolaznosti, u Hodovu, u bjelini kamena kao da se odražava nebo iznad njega i time ga izdvaja iz crne okoline tla. I na ovaj način Božović izvlači stećak iz njegovog teritorijalno-historijskog konteksta i umeće u vizuelni diskurs savremene fotografije, medija vlastitih ontoloških i estetskih principa i već preko stogodišnje historije. U vremenu u kakvom danas živimo, on izvršava i vrlo značajan čin dokumentacije pojedinih stećaka koji bi do iduće generacije, izloženi raznim opasnostima savremene bosanskohercegovačke prirodne i društvene zbilje, mogli sasvim nestati. Fotografije Velibora Božovića tako zauzimaju zasluženo mjesto među velikanima umjetnosti i nauke iz prošlosti koji su svoju inspiraciju nalazili u stećcima i time nastavlja tradiciju stalnog izgrađivanja jednog živog odnosa prema ovim stamenim i trajnim svjedocima naše srednjovjekovne prošlosti.
Gorčin Dizdar