Jugoslovenske etničke statistike sadrže kategoriju nacionalno neopredeljenih muslimana ili nacionalno neopredeljenih Jugoslovena koja je u većini obuhvatala muslimane. Kod njih očigledno nije bila prisutna i izražena nacionalna svest pa su se izjašnjavali po verskoj pripadnosti. Iako su komunisti formirali šest republika, oktroisali makedonsku i crnogorsku veštačku naciju, nisu se usudili da inaugurišu i bosansku. Istina, u 19. veku zabeležen je bio pokušaj vrhovnog austrugarskog administratora Benjamina Kalaja da uspostavi bosansku naciju. Vladimir Čorović navodi da je Kalajev cilj bio “stvaranje posebnog bosanskog patriotizma da bi se tim suzbile veze stanovništva BiH sa slobodnim srpskim državama.” (str. 70.) Između dva svetska rata nemački autor Ernest Aurih je pisao: “Baron Kalaj je pokušao da spoljno žigosanje posebno Bosne oformi i unutra, i da nastoji obrazovati jedno svesno bošnjaštvo nasuprot etničkim činjenicama trojako sastavljenog stanovništva Bosne… Njegova državnička ideja je bila da Hrvate, muhamedance i Srbe stopi u jedinstvenu celinu, pa onda, ako to uspe, da Hrvatima i muslimanima poveri vodeću ulogu.” (str. 71.) I nadvojvoda Franc Ferdinand je zastupao slične ideje: “Najpre sve baciti u isti lonac, a onda pustiti na površinu Hrvate.” (str. 71.)
Kako navodi Kostić, “reakcija celokupnog srpskog naroda bila je strašna. Sa Kalajevim “bošnjaštvom” i “bošnjačkim jezikom” pravljene su sprdnje u srpskoj štampi: ceo narod se digao kao jedan čovek u odbranu Srpstva. Bilo je i kod Hrvata kritičkih glasova, dok su muslimani uglavnom ćutali i kanda bili zadovoljni sa tom kombinacijom. Kad je pao Kalaj, pala je u vodu i ta omrznuta i ismejana ideja.” (str. 71.) U bosansko-hercegovačkim partizanima bilo je oko 90 posto Srba i kod njih nije mogla da se probije ideja o stvaranju bosanske nacije. “Hrvati, koji su, na čelu sa diktatorom Brozom, vodili glavnu reč pri oformljenju nove države i koji su joj suvereno određivali nacionalne i državno pravne komponente, smatrali su pouzdano da će i muslimani većim delom preći u Hrvate i da će se na taj način dobiti s vremenom, bez naročitih napora, jedna nova hrvatska jedinica. Zato su im ostavili slobodu nacionalnog opredeljenja muslimana.” (str. 71.) Međutim, proces nacionalnog osvešćivanja muslimana išao je u suprotnom pravcu od onoga koji je titoistička klika predviđala. Sve se više muslimana izjašnjavalo da su Srbi po nacionalnosti. Titoisti su bili zaprepašćeni i veoma zabrinuti većnakon popisa stanovništva iz 1961. godine. Počeli su da smišljaju varijantu u kojoj će sprečiti dalje srpsko nacionalno osvešćivanje muslimana. S druge strane, uporno se smanjivao broj muslimana koji su se izjašnjavali kao Hrvati. Čak i istaknuti muslimanski intelektualci, koji su optirali za hrvatstvo, javno izražavaju razočaranje. Oni ne postaju Srbi, ali se vraćaju muslimanstvu i ponovo identifikuju s njim. Komunisti tada započinju traganje za ideološkom podlogom na kojoj bi konstituisali muslimansku etničku posebnost.
Jedan od prvih koji se javno oglasio u tom smislu bio je istaknuti komunistički funkcioner Enver Reyiću “Prilozima o nacionalnom pitanju” objavljenom u Sarajevu 1963. godine. “Na osnovu dosadašnjih etnografskih ispitivanja, kao i na temelju istorijskog razvitka mislim da se može praviti teza da muslimani u BiH predstavljaju specifičnu etničku celinu, koja se od Srba i Hrvata dovoljno razlikuje da s njima nije istovetna, i koja takođe pokazuje veoma mnogo osobina zbog čega se može govoriti o njihovoj etničkoj srodnosti.” (str. 84.) I lično je Tito, u nekoliko govora, većkrajem pedesetih godina izražavao želju da se više radi na jačanju elemenata bosanske posebnosti, pa je njena podloga trebalo da bude nešto zatim novoproklamovana muslimanska nacija. Počela je posle toga i sve se više zahuktavala kampanja konstituisanja po svaku cenu bosanskohercegovačke kulturne posebnosti koja se najviše očitovala u sferi književnosti.
Vojislav Šešelj, Ideologija srpskog nacionalizma, Velika Srbija, Beograd, 2002.
Jugoslovenske etničke statistike sadrže kategoriju nacionalno neopredeljenih muslimana ili nacionalno neopredeljenih Jugoslovena koja je u većini obuhvatala muslimane. Kod njih očigledno nije bila prisutna i izražena nacionalna svest pa su se izjašnjavali po verskoj pripadnosti. Iako su komunisti formirali šest republika, oktroisali makedonsku i crnogorsku veštačku naciju, nisu se usudili da inaugurišu i bosansku. Istina, u 19. veku zabeležen je bio pokušaj vrhovnog austrugarskog administratora Benjamina Kalaja da uspostavi bosansku naciju. Vladimir Čorović navodi da je Kalajev cilj bio “stvaranje posebnog bosanskog patriotizma da bi se tim suzbile veze stanovništva BiH sa slobodnim srpskim državama.” (str. 70.) Između dva svetska rata nemački autor Ernest Aurih je pisao: “Baron Kalaj je pokušao da spoljno žigosanje posebno Bosne oformi i unutra, i da nastoji obrazovati jedno svesno bošnjaštvo nasuprot etničkim činjenicama trojako sastavljenog stanovništva Bosne… Njegova državnička ideja je bila da Hrvate, muhamedance i Srbe stopi u jedinstvenu celinu, pa onda, ako to uspe, da Hrvatima i muslimanima poveri vodeću ulogu.” (str. 71.) I nadvojvoda Franc Ferdinand je zastupao slične ideje: “Najpre sve baciti u isti lonac, a onda pustiti na površinu Hrvate.” (str. 71.)
Kako navodi Kostić, “reakcija celokupnog srpskog naroda bila je strašna. Sa Kalajevim “bošnjaštvom” i “bošnjačkim jezikom” pravljene su sprdnje u srpskoj štampi: ceo narod se digao kao jedan čovek u odbranu Srpstva. Bilo je i kod Hrvata kritičkih glasova, dok su muslimani uglavnom ćutali i kanda bili zadovoljni sa tom kombinacijom. Kad je pao Kalaj, pala je u vodu i ta omrznuta i ismejana ideja.” (str. 71.) U bosansko-hercegovačkim partizanima bilo je oko 90 posto Srba i kod njih nije mogla da se probije ideja o stvaranju bosanske nacije. “Hrvati, koji su, na čelu sa diktatorom Brozom, vodili glavnu reč pri oformljenju nove države i koji su joj suvereno određivali nacionalne i državno pravne komponente, smatrali su pouzdano da će i muslimani većim delom preći u Hrvate i da će se na taj način dobiti s vremenom, bez naročitih napora, jedna nova hrvatska jedinica. Zato su im ostavili slobodu nacionalnog opredeljenja muslimana.” (str. 71.) Međutim, proces nacionalnog osvešćivanja muslimana išao je u suprotnom pravcu od onoga koji je titoistička klika predviđala. Sve se više muslimana izjašnjavalo da su Srbi po nacionalnosti. Titoisti su bili zaprepašćeni i veoma zabrinuti većnakon popisa stanovništva iz 1961. godine. Počeli su da smišljaju varijantu u kojoj će sprečiti dalje srpsko nacionalno osvešćivanje muslimana. S druge strane, uporno se smanjivao broj muslimana koji su se izjašnjavali kao Hrvati. Čak i istaknuti muslimanski intelektualci, koji su optirali za hrvatstvo, javno izražavaju razočaranje. Oni ne postaju Srbi, ali se vraćaju muslimanstvu i ponovo identifikuju s njim. Komunisti tada započinju traganje za ideološkom podlogom na kojoj bi konstituisali muslimansku etničku posebnost.
Jedan od prvih koji se javno oglasio u tom smislu bio je istaknuti komunistički funkcioner Enver Reyiću “Prilozima o nacionalnom pitanju” objavljenom u Sarajevu 1963. godine. “Na osnovu dosadašnjih etnografskih ispitivanja, kao i na temelju istorijskog razvitka mislim da se može praviti teza da muslimani u BiH predstavljaju specifičnu etničku celinu, koja se od Srba i Hrvata dovoljno razlikuje da s njima nije istovetna, i koja takođe pokazuje veoma mnogo osobina zbog čega se može govoriti o njihovoj etničkoj srodnosti.” (str. 84.) I lično je Tito, u nekoliko govora, većkrajem pedesetih godina izražavao želju da se više radi na jačanju elemenata bosanske posebnosti, pa je njena podloga trebalo da bude nešto zatim novoproklamovana muslimanska nacija. Počela je posle toga i sve se više zahuktavala kampanja konstituisanja po svaku cenu bosanskohercegovačke kulturne posebnosti koja se najviše očitovala u sferi književnosti.
Vojislav Šešelj, Ideologija srpskog nacionalizma, Velika Srbija, Beograd, 2002.