Zanimljivo je obratiti pažnju na kontrast između zapadnih predstava „pada Rima“ i paralelnih teorija „uspona Zapada“. U slučaju Rima, priznaje se, uz negodovanje, prethodno postojanje interne dekadencije, no sam „pad“ se gotovo uvijek pripisuje nesposobnosti Rima da se odbrani od barbarskih napada. Koliko se, međutim, razlikuju faktori koji se uzimaju u obzir pri objašnjavanju „uspona Zapada“! Ukoliko se posmatra kritički, većina literature na ovu temu ima izrazito samodopadan prizvuk. Ta literatura, grubo rečeno, odgovara na pitanje: „Šta je bilo toliko posebno na Zapadu da mu je omogućilo da osvoji svijet?“ Pa čak i kada je to pitanje invertirano u oblik „koje su slabosti Istoka dovele do toga da on bude tako naglo savladan i podređen u prvim decenijama šesnaestog vijeka?“ – ispostavi se da su faktori koji se uzimaju u obzir tek odrazi onih koji se koriste za dokazivanje superiornosti Zapada. Zapad je bio tehnološki napredan, Istok je „zaostajao“. Zapad je bio institucionalno razvijen u poslovnim tehnologijama, Istok je u svojim komercijalnim i industrijskim aktivnostima bio „iracionalan“ i „provincijalan“. Na Zapadu je vladao laissez-faire kapitalizam, Istok je bio monopolistički i statičan. I tako dalje.
Zapravo, da su ove stvari zaiste bile ovakve, ne bi postojao aziocentrični svjetski sistem kojem bi se Zapad mogao priključiti u dvanaestom i trinaestom stoljeću, niti bi osvajanje Azije imalo toliku vrijednost. Da je Istok bio toliko nerazvijen koliko ove teorije tvrde, ne bi ga se isplatilo osvajati. Naprotiv, svi historijski dokazi ukazuju na suprotan zaključak.
Uzmimo, na primjer, tehnologiju. U jedanaestom i dvanaestom vijeku, Kinezi su već proizvodili kompleksno željezo, pa čak i čelik, koristeći napredne metalurške tehnologije; Evropa je taj nivo dostigla tek nekoliko stoljeća kasnije. U jedanaestom stoljeću, kineski brodovi su koristili kompas; Italijani tek u u drugoj polovini trinaestog. Već u dvanaestom ili početkom trinaestog vijeka kineski ratni brodovi bili su opremeljeni barutnim topovima, mnogo prije evropskih brodova. Srednjoistočni tekstili, istinski temelj srednjovjekovne međunarodne trgovine, bili su toliko kvalitetniji od onih koji su proizvođeni u Evropi da je, barem tokom trinaestog vijeka, Evropa bila izvoznik primarnih i uvoznik gotovih proizvoda. Evropsko srebro i zlato teklo je u Indiju sve do četrnaestog vijeka, možda i kasnije, kao protubalans uvozu indijskih tekstila i drugih proizvoda.
U oblastima investicijskih mogućnosti i poslovnih instituticija, Zapadnjaci su takođe imali mnogo toga za naučiti od istočnih trgovačkih partnera. Čekovi, investicijska partnerstva, commenda ugovori, krediti, dvojno knjigovodstvo, mjenice, pa čak i papirni novac štampan od države korišteni su na Istoku mnogo prije nego što su „izmišljeni“ u Italiji od dvanaestog do četrnaestog vijeka. Čekovi su korišteni u sasanidskoj Perziji još u petom ili šestom vijeku. Commenda ugovori bili su uobičajeno sredstvo arapske karavanske trgovine čak i prije sedmog vijeka, kada je Islam kodificirao i regulirao ove norme u odnosu na kredite i raspodjelu rizika i profita. Mjenice i kreditni transferi bili su rutinska sredstva vršenja trgovine u naprednim ekonomijama Istoka. Bankari su stvarali investicijska partnerstva sa industrijskim proizvođaćima i trgovcima na veliko, služili kao analitičari ili razmjenivali novac, te čuvali detaljne evidencije dugova i kredita svojih mušterija. Papirni novac, sa podrškom vlade, korišten je u dvanaestom vijeku u Kini pod dinastijom Sung, nekoliko stoljeća prije nego što je Evropa razvila sličan sistem.
I konačno, iako su Marx i Weber tvrdili suprotno, vrlo je teško u većini gradova srednjovjekovne Evrope naći dokaz za nastanak nezavisne buržoazije uključene u laissez-faire kapitalizam, bez uplitanja feudalnih moćnika sa ruralnim bazama moći. Barem u značajnim gradovima Francuske i Flandrije moguće je naći jasne dokaze „statizma“, saveza (vojnih i drugih) između feudalnih i urbanih elita, državnih monopola, pa i državnog kapitalizma (u Veneciji je, na primjer, država posjedovala osnovna sredstva proizvodnje tog pomorskog trgovačkog grada – brodove). Ovi sistemi se zaista nisu previše razlikovali od onih koji su se mogli naći u većim, centraliziranijim imperijalnim centrima poput Egipta i Kine. Osnovna razlika bila je veličina, a ne sui generis razlika koju je Weber postulirao između „istiniskog“ i orijentalnog grada, ili Marx između azijatskog i zapadnog oblika kapitalističke produkcije.
Janet Abu-Lughod, „On the Remaking of History: How to Reinvent the Past“ in Barbara Kruger and Phil Marian (eds.), Remaking History, New York: The New Press, 1998.