Evropski pisci o Indiji u osamnaestom i devetnaestom vijeku proširili su klevetu, tvrdeći da zbog nedostatka historijske svijesti među Indijcima ne postoje gotovo nikakvi izvori o indijskoj historiji, izuzimajući nekoliko dvorskih hronika, hagiografija i genealoških tablica sumnjive vjerodostojnosti. Ova lažna predstava ne bi trebala biti pripisana samo zlonamjernosti kolonijalnog uma koji je nastojao ocrniti karakter osvojenog naroda. Postojali su temeljitiji problemi sa samom koncepcijom historije kao oblika znanja u Evropi nakon Prosvjetiteljstva. Sudeći iz evropske perspektive, velika većina materijala koji su oblikovali institucije i prakse društvenih odnosa među Indijcima, i koji su preživjeli kao opipljivi dokazi živuće prošlosti, jednostavno nije prepoznata kao validan historijski materijal. Svi dokazi koji se nisu uklapali u linearni red progresije državnih oblika definisanih kneževstvima, kraljevstvima i carstvima bivali su pripisivani egzotičnoj, bezvremenoj oblasti indijske etnologije, gdje je historija igrala tek marginalnu ulogu.
Sada znamo da je situacija bila sasvim suprotna. Raznolikost strukturalnih oblika društvenih odnosa u Indiji, zamršenost njihovih međusobnih veza, višestruki slojevi i stepeni diferencijacije, ideološki oblici identiteta i razlike, i dugi tok historijske evolucije ovih oblika kroz društvene sukobe ostavili su traga na današnjim vjerovanjima i praksama. Po samom opsegu i zamršenosti, ovaj materijal je neuporedivo bogatiji od onoga što sadrže uobičajene historije Evrope; ova činjenica prepoznata je u Evropi procvatom savremene antropologije u periodu nakon Drugog svjetskog rata. Zapravo su recentni pokušaji da se iz ruševina prošlosti iskopa „popularna historija“ Evrope uzrokovani upravo izazovom koji su nove nauke antropologije i lingvistike, radeći na materijalima ne-evropskih društava, postavile pred dogmu evropskog post-prosvjetiteljskog znanja.
U situaciji u kojoj postoji puno veća spremnost da se suoči sa ovim dokazima kao historijskim materijalom, njihovo puko bogatstvo prisiljava nas da dignemo ruke u zrak i proglasimo ga suviše kompleksnim. Svaki praktikujući društveni naučnik koji se bavi Indijom priznaće ovaj osjećaj neadekvatnosti i bespomoćnosti. Za kolonijalne etnografe, ovo je bio dokaz neuredne smjese koja je definisala misteriozni Orijent, a za kolonijalne administratore, dodatni dokaz historijske neophodnosti nametanja linearnosti i reda društvu kojim je nemoguće vladati. Za indijske nacionaliste bio je to dokaz veličine autohtone tradicije koje je, po njima, bila u stanju apsorbovati raznolike društvene oblike u jedinstvenu ujedinjenost bez uništavanja oznaka razlike. Nije potrebno isticati da je kolonijalni stav imao tendenciju naglašavanja suštinske neuređenosti indijskog društva i nedostatka ujedinjene svijesti, dok su nacionalisti veličali kapacitet apsorbcije bez primjećivanja značajnih internih sukoba koji su obilježili proces apsorbcije.
Za nas koji se danas suočavamo sa ovim problemom, osjećaj nesavladive kompleksnosti, ukoliko se usuđujemo da mislimo na njega, nije ništa drugo nego rezultat neadekvatnosti teoretske aparature sa kojom radimo. Naši analitički instrumenti uobličavani su primarno iz procesa razumjevanja evropskih historijskih razvoja. Sada, kada se ti instrumenti susreću sa otporom neukrotivo kompleksnog materijala, problem sigurno ne leži u indijskom materijalu, već u uvezenim instrumentima. Ako doživimo dan u kojem će ogromno skladište indijske društvene historije biti razumljivo naučnoj svijesti, to će biti rezultat temeljitog preuređivanja zdanja evropske društvene filozofije kakvu poznajemo danas.
Partha Chatterjee, The Nation and Its Fragments, New Jersey: Princeton University Press, 1993.