Do sredine 1960-ih godina Bosna i Hercegovina je u okvirima socijalističke Jugoslavije egzistirala kao politička činjenica bez „samosvojnog“ kulturnog identiteta. „Samosvojno“ je ideološko-retorička floskula koju primordijalisti često koriste. Ipak, od strane kulturnih inteligencija kreirane, idejno koherentne naracije, kojima je osmišljavan „osoben“ i „samosvojan“ kulturno-povijesni razvoj različitih nacionalnih zajednica u Jugoslaviji – dominantno srpske i hrvatske – legitimno su pratile postojanje istih kao političkih činjenica. Ne i u slučaju bosanskohercegovačke političke i društvene te muslimanske (bošnjačke) nacionalne zajednice. Zapravo, tek 1960-ih i početkom 1970-ih, pod uticajem idejne i praktične implementacije „vlastitog puta u socijalizam“, sa kojom je došlo i do relegitimizacije nacionalnog pitanja te ustavnih transformacija države unutar kojih su kao osobeni entiteti ojačane i nacije i republike, počelo je ozbiljnije „zamišljanje“ bosanskohercegovačkog povijesnog i onovremenog kulturnog identiteta. Nacionalno-romantičarskim diskursom rečeno – političkom tijelu se nastojao dati savremeni i osobeni kulturni identitet te udahnuti povijesno-kulturna duša bez koje ono i nije bilo u punom moderno-političkom smislu niti živo. U njegovoj animaciji i reprezentaciji kao samosvojnog, osobenog, povijesnog, društvenog i kulturnog entiteta kroz idejni diskurs jedna od glavnih uloga na bosanskohercegovačkoj kulturnoj sceni 1960-ih pripala je Mehmedaliji Maku Dizdaru.
Do pomenute decenije, prema paradigmatskom idejnom tumačenju, književna Bosna „zamišljana“ je kao srpskohrvatska regija, a njena književnost kao dio i egzotična primjesa srpske i hrvatske književnosti na čijim duhovnim periferijama je, prema tadašnjim tvrdnjama književne kritike, primarno nicala. Tako je književni kritičar i povjesničar književnosti, Predrag Palavestra, u intervjuu Radovanu Popoviću za Književne razgovore, publicirane 1970. godine,obrazlagao: „Bosna i Hercegovina oduvek je imala književnost, ali je nikada nije mogla smatrati svojom. Pisci toga tla i podneblja uvek su se priključivali srpskoj ili hrvatskoj književnosti, i tako je i danas. (…) Kod pisaca koji su izrasli u duhovnoj klimi Bosne (…) nesumnjivo je da ima neka zajednička crta (…) Možda su ta svojstva u prirodi čoveka koji raste na tome tlu (…) taj čovek, uvek i svugde, nosi u sebi jedan iskonski nemir, nesigurnost i nostalgiju, buntovni prkos i filosofski fatalizam, spojen, često, s nimalo uzvišenim strastima i sklonostima. Te katakteristike donose srpskoj i hrvatskoj književnosti prvenstveno ljudi koji potiču iz Bosne i Hercegovine (…) Ako se uopšte može govoriti o književnosti Bosne i Hercegovine, što je, mislim, veoma teško, onda se, prvenstveno, može da govori o toj aromi, o tim specifičnostima, na kojima treba insistirati.“
U okviru edicije Bibloteke Kulturno nasljeđe Bosne i Hercegovine, koja je nakon Drugog svjetskog rata pokrenuta sa idejnim motivom promoviranja bosanskohercegovačke povijesne i savremene kulturne baštine kao cjeline i odraza povijesne društvene ukupnosti, 1965. godine objavljena je i Palavestrina knjiga Književnost Mlade Bosne u kojoj je autor eugeničkim diskursom nacionalnog ideologa predstavljao jedan segment povijesnog „kulturno-preporodnog“ perioda srpske nacije u Bosni i Hercegovini. Uopće, i kod Palavestre, i kod nekih drugih autora u međuratnom periodu, čije je idejne diskurse Palavestra baštinio, književno-kulturni pokreti srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, sa svojim „progresivnim idejnim stremljenjima“ te socijalnim i nacionalnim angažmanom, predstavljali su kičmu fenomena književne „pripovjedne Bosne“.
Za razliku od navedenog tumačenja, Mak Dizdar je, kroz publikacije koje je priređivao i kroz svoje pjesme, nudio drugačiju idejnu interpretaciju bosanskog kulturnog identiteta.
Kroz svoje pisanje je apostrofirao – ne srpsko-hrvatsko – već bosansko-slavensko pra-biće kao identitetsko ishodište, „osebujnu pra-klicu“, od koje u razmatranju i dokazivanju osobene bosanske kulture treba krenuti. Autentični i autohtoni izraz bosanskog kulturnog identiteta, tj. „čisti početak“ pronalazio je u srednjem vijeku, u bosanskoj herezi i bosanskim srednjovjekovnim nadgrobnim spomenicima – stećcima – koji su, po njemu, bili emanacijom posebne bosanske heretičke kulture i ethosa. Smatrao je da je područje Bosne i u srednjem vijeku bilo ono slavensko područje koje je pretrpilo najmanje otuđenja i udaljavanja od prvobitnog slavenskog identitetskog fundamenta te da se je kroz etiku Crkve bosanske najduže i opiralo otuđenju, kao i da su bosanske srednjovjekovne povelje, epitafi na stećcima i crkveni spisi – zapravo predstavljali reprezente bosanske književnosti i dokaze postojanja osobene narodne bosanske kulture. Sa ciljem da srednjovjekovnu bosansku književnost, koja je, kako je smatrao, dugo bilo zanemarivana u istoriji jugoslovenskih srednjovjekovnih književnosti, promovira te da ukaže na postojanje njenih mnogobrojnih stvaraoca i njihovih djela, Dizdar je 1960-ih priredio Stare bosanske epitafe i Stare bosanske tekstove. Zbog tih publikacija je polemizirao i sa predstavnicima srpske kulturne inteligencije, konkretnije već pomenutim Predragom Palavestrom koji je u prikazu druge navedene publikacije u Politici „prešutio“ činjenicu na koju je Dizdar htio ukazati – da je postojala srednjovjekovna bosanska književnost te da je predstavljala kariku u povijesnom „samosvojnom“ kulturnom bosanskom kontinuitetu. Palavestra je, tome nasuprot, smatrao, kao što je i pokazao u svojoj Posleratnoj srpskoj književnosti 1945. – 1970., publiciranoj u Beogradu 1972. godine, da je bosanskohercegovačka književnost bila i ostala sastavnim dijelom srpske nacionalne književnosti.
Dakle, svojom idejnom naracijom Dizdar je oponirao dotadašnjoj narativnoj i eugeničkoj književno-kritičarskoj predstavi Bosne kao divlje, egzotične, tamnovilajetske provincije, inferiornog, kulturom siromašnog regiona, u kojeg sporo prodiru moderni kulturni tokovi i kojem je osporavana kulturna i književna prošlost, u kojoj je apsolutizovano vjersko/nacionalno partikularno, te ukazivano na povijesne praznine, lomove, turbulentnost koji su, kako se smatralo, doprinosili nemogućnosti definiranja bosanskohercegovačke kulture i književnosti u povijesnom kontinuitetu i u savremenosti. U svom Kamenom spavaču pominjao je Bosnu kao zemlju (Zapis o zemlji) u vrijeme kada je kulturna inteligencija, koja je pledirala za jedinstvenu srpskohrvatsku kulturu, književnost i jezik, Bosnu u svojim idejnim tekstovima označavala kao tlo, teren, zonu….
Dizdar je smatrao da povijesna kulturna baština Bosne i Hercegovine, tj. adekvatno pozicioniranje znanja o njoj unutar obrazovnog sustava i kroz javno promoviranje, treba da postane dijelom bosanskog društvenog i kulturnog samorazumijevanja, tj. da treba izgraditi bosansku kulturu pamćenja. Krajem 1950-ih, kao urednik Panorame savremene bosanskohercegovačke proze pisao je o tjeskobi bosanskohercegovačkih pisaca, koji su zbog činjenice nepostojanja idejno definirane bosanskohercegovačke književnosti, koja bi bila promovirana kroz antologije, morali svoju afirmaciju tražiti kroz srpsko ili hrvatsko nacionalno opredjeljivanje, ili se pomiriti sa anonimnošću, tj. formalnim nepostojanjem.
Makovo idejno djelovanje 1960-ih neodvojivo je od bosanskohercegovačkog društveno-političkog konteksta unutar kojega je nova generacija bosanskohercegovačkih političara podržavala idejno-narativno osmišljavanje i ozvaničavanje bosanskohercegovačkog kulturnog identiteta te je u to ime inicirala i rasprave o jeziku i književnosti te organizovala, tokom 1970., simpozije o jeziku i savremenoj književnosti Bosne i Hercegovine. Srđan Janković i Midhat Riđanović, uz svesrdnu podršku bosanskohercegovačkog rukovodstva, idejno su razrađivali narativ o bosanskohercegovačkom standardno-jezičkom izrazu i o Sarajevu kao Beogradu i Zagrebu ravnopravnom i u istoj mjeri osobenom kulturom centru. Argumentiranju postojanja savremene bosanskohercegovačke književnosti 1970. godine, kao duhovnom odrazu postojeće „zamišljene“ jedinstvene društvene bosanskohercegovačke zajednice, uveliko je doprinosila, pored ostalih književnih ostvarenja, upravo pojava Makovog Kamenog spavača i Selimovićevog Derviša koji su u to vrijeme „pokupili“ sve značajnije jugoslovenske književne nagrade. Potragu za osobenim bosanskohercegovačkim jezičkim identitetom unutar Bosne i Hercegovine inicirala je tvrdnja hrvatskih lingvista na V. Kongresu slavista u Sarajevu 1965. godine da je središnja jugoslovenska republika zapravo beogradska kulturna kolonija unutar koje dominira srpska jezička varijanta te kadrovski srpska kulturna inteligencija i njeno idejno razumijevanje „fenomena“ Bosne i Hercegovine. Hrvatsko proljeće, koje je zvanično buknulo dvije godine poslije, potaknulo je diferenciranje nacionalno-kulturne inteligencije u Bosni i Hercegovini i raspravu sa različitih idejnih i nacionalno-kulturnih pozicija o kulturnom biću Bosne. Nesumnjivo je da su, na kulturnom planu, za pripadnike hrvatske i bosansko-muslimanske kulturne inteligencije, koja se svojim javnim i idejnim djelovanjem deklarirala kao takva, Srbi bili drugi naspram kojih se zamišljao hrvatski nacionalno-kulturni ili bosanski/muslimanski identitet. Ideji Muhameda Filipovića o bosanskom duhovnom totalitetu, iskazanom kroz književno djelo Maka Dizdara, Meše Selimovića i Derviša Sušića, suprotstavio se paradigmatski idejno-politički mainstream koji je u to vrijeme, shodno „novom kursu“, prohibirao i primisao o nekom „nadnacionalnom“ bosanskom ili jugoslovenskom totalitetu te mladi i nadobudni književni kritičar i asistent na katedri za srpskohrvatski jezik Filozofskog fakulteta u Sarajevu – Novica Petković – koji je Filipovića optužio za potpunu redukciju bosanskohercegovačkog kulturno-književnog nasljeđa na jednu – muslimansku – nacionalno-kulturnu komponentu. Novica Petković će tokom 1970-e, uz pjesnika Rajka Petrova Nogu, biti označavan kao vođa neformalne grupe mlađe književne generacije koja je pledirala za revalorizaciju bosanskohercegovačke književne baštine i svođenje bosanskohercegovačkih književnih veličina starije generacije, među njima i Maka Dizdara, na pravu mjeru vrijednosti. Tih godina, uz idejni bok Maka Dizdara, književnik Alija Isaković polemizirao je u Odjeku sa književnikom, književnim kritičarem i urednikom Svjetlosti, Ristom Trifkovićem koji je sa oklijevanjem i nedoumicama lamentirao nad mogućnošću primisli o priznanju postojanja bosanskohercegovačke književnosti. Isaković je rezolutno tvrdio: „Postoji bosanska literatura“. Ne treba zaboraviti spomenuti da su u isto vrijeme ideju kontinuiteta bosanskohercegovačkog književnog stvaranja, tj. ideju njenog povijesnog duhovnog bića branili i Midhat Begić te Muhsin Rizvić nastojeći uporedo idejno-narativno fundirati i do tada nepostojeću muslimansku/bošnjačku književnost.
Vrhunac rasprava o jeziku i uopće kulturnom identitetu Bosne i Hercegovine među kulturnom inteligencijom dosegnut je tih godina pojavom dvobroja Života, potkraj 1970. godine. Idejni doprinosi o jeziku Bosne i Hercegovine doneseni u pomenutom broju mogu se načelno svrstati u tri grupe. Prvu grupu činili su zagovarači jedinstvenog srpskohrvatskog jezika koji su priznavali realitet postojanja isključivo srpske i hrvatske kulture, književnosti i jezika. Drugu grupu činila je hrvatska kulturna inteligencija u Bosni i Hercegovini koja je ukazivala na srpsku jezičku, kulturnu i kadrovsku dominaciju u toj republici te na istovjetnost hrvatske i bosanske povijesne kulturno-jezične tradicije. Naposljetku, treću grupu članaka, čiji su autori bili Mak Dizdar, Muhamed Filipović i Alija Isaković činili su idejni zagovarači Bosne kao povijesnog, savremenog, osobenog i jedinstvenog društvenog i kulturnog entiteta, bosanskog jezika i književnosti. Među pomenutim autorima i njihovim radovima, Dizdarev tekst Marginalije o jeziku i oko njega, idejno je bio najbremenitiji revizionizmom. U njemu se ukazivalo na povijesnost bosanskog jezika i na, od Vukove reforme neovisnu, pismenu i usmenu jezičku tradiciju u Bosni, koja je, kako je tvrdio, u kontinuitetu i relativnoj čistoći, preživjela do vremena socijalizma u kojem se taj bosanski jezik, pod egidom naučnosti, „kastrirao“. Uopće, Vukova jezična načela, smatrao je, bila su strana bosanskohercegovačkoj jezičkoj tradiciji, a njima su se rukovodili lingvisti koji su nakon Drugog svjetskog rata preinačivali jezik u Bosni. U tom iskazu se nazirala ista tendencija koja je karakterisala i stavove hrvatskih proljećarskih lingvista – povijesni razvoj jezika u Bosni i Hercegovini odvojiti od srpske nacionalno-jezičke tradicije i identiteta. U svom tekstu je pisao i o jezičkom izgonu, kako je tvrdio, staroslovenskog fonema h, koji je protjeran zbog stigme, koja je proizilazila iz pogrešnog uvjerenja da je pomenuti glas importiran u muslimanski govor kroz orijentalni utjecaj. Posredno je time ukazivao i na svoj idejni stav o Muslimanima kao starincima, autohtonom stanovništvu Bosne i Hercegovine te na orijentalizam prisutan u srpskoj nacionalno-kulturnoj idejnosti. Dizdar je u svom članku, faktički, dio stanovništva Bosne i Hercegovine bio proglasio za nosioce autohotnog bosanskog identiteta, između ostalog i jezičkog, nazvavši ih starincima „koji i dalje govore kako treba i kako se govorilo“, i pri tome je primarno mislio na Muslimane/Bošnjake, aludirajući na njihovo bogumilsko porijeklo, dok je dio bosanskohercegovačkog stanovništva – onaj srpske nacionalnosti – delegitimizirao kao došljake, migrante i manjinu koji kvare i mijenjaju u svoju korist prvobitni bosanski jezički identitet.
Na Dizdarev članak je, u aprilu 1971. godine, u beogradskom listu Student, svojom Poslanicom, odgovorio književnik Vojislav Lubarda. Neriješene račune sa Dizdarem Lubarda je, kako je smatrao, imao još od objavljivanja dijela njegove knjige – Gordog posrtanja – u Životu čiji je urednik u to vrijeme Mak bio. Tokom 1960-ih srpski književnik je na sebe navukao gnjev bosanskohercegovačkog političkog rukovodstva zbog kritike kreatora, kako je smatrao, manjkave socijalističke stvarnosti, zbog gradnje viktimizatorske naracije o srpskom narodu i njegovom marginalnom položaju u socijalizmu, relativizacije idejnih dioba između srpske ljevice i desnice te naposljetku zbog toga što je u svom književnom djelu gradio povijesnu sliku muslimanskog i hrvatskog kolektiva kao dželata srpskog naroda. Posljednje navedeno je do izražaja došlo i u objavljenom odlomku Gordog posrtanja zbog čega je i pokrenuta javna rasprava tokom koje ipak nije došlo do društveno-političke osude. Uglavnom, Lubarda je Dizdaru zamjerio što se tokom rasprava o objavljenom odlomku njegove knjige nije javno oglasio i stao na njegovu stranu i u njegovu odbranu. Nagomilana frustracija je buknula u Poslanici koja je istovremeno bila upućena i hrvatskim književnicima, Nikoli Martiću i Veselku Koromanu. Glavna tendencija Lubardina u njoj je bila da pokaže da su Srbi u Bosni i Hercegovini, iako demografski dominantni i oni koji determiniraju njenu povijesnu kulturnu bit, zapravo stoljećima bili žrtve različitih okupacionih režima podržavanih od strane Muslimana i Hrvata. Srbi su bili marginalci i u vrijeme socijalizma, tvrdio je, iako su tokom Drugog svjetskog rata preživjeli golgotu te iznijeli borbu protiv antifašizma i za bratstvo i jedinstvo. Pa ipak, sva ta pretrpljena patnja nije bila dostatna da ih se proglasi za bosanskohercegovačke domoroce, već se nazivaju kastratorima jezika u Bosni i Hercegovini. U konfrontiranju kulturne inteligencije u Bosni i Hercegovini krajem 1960-ih i početkom 1970-ih, do kojeg je u suštini došlo zbog nacionalno-kulturnih razdioba i različitih idejno-narativnih interpretacija „fenomena“ Bosne, sporadično su u prvi plan izbijali „prizemni“ interesi koji su pokatkad zamagljivali suštinu sukoba. Ili je bilo obratno?
Tokom 1970. godine, u vrijeme najžešćeg intenziteta Hrvatskog proljeća tokom kojeg su, pojačavajući, ali i opravdavajući paranoju bosanskohercegovačkog političkog rukovodstva, hrvatski mediji i hrvatska kulturna proljećarska inteligencija prstom upirali na središnju jugoslovensku republiku kao na slona sa staklenim nogama, destabiliziranu vještačku tvorevinu koja se održava pukom represijom, Udruženje književnika Bosne i Hercegovine potresali su ozbiljni sukobi izazvani međusobnim optužbama njegovih članova i ostavkama o kojima se polemiziralo i u bosanskohercegovačkim medijima. Glavni spor se vodio između mladog i veoma ambicioznog srpskog pjesnika i sekretara Udruženja u to vrijeme, Rajka Petrova Noge te člana Uprave Udruženja književnika i višegodišnjeg urednika časopisa Život, Maka Dizdara. Nogo je, kako se predstavljalo, stajao na čelu neformalne grupe mlađeg književnog naraštaja koji je želio, ne birajući sredstva, da razbije monopol starije generacije i da se izbori za vlastitu afirmaciju, tj. za pozicije u redakcijama listova, izdavačkih kuća, za vlastitu književnu promociju, dakle ukratko društveni uticaj i položaj te materijalne povlastice. Dizdar je tvrdio da je zapravo mlađi književni naraštaj vodio izuzetno problematičnu kampanju protiv njega lično te starije književne generacije čiji je književni uradak blatio. Tvrdio je da Nogo neovlašćeno raspolaže novcem Udruženja, da je revidirao stambene liste u korist članova svoje grupe, konkretno Novice Petkovića te novopridošlog člana Radovana Karadžića, da je mimo svih izbornih pravila u Udruženje primao „odgovarajuće“ nove članove. Zbog širenja dezinformacija po Srbiji i Crnoj Gori o sarajevskoj kulturnoj sredini, tvrdio je Dizdar, on i Nikola Martić bili su napadani od strane pjesnika Ranka Jovovića koji ih je pogrdno nazivao, Dizdara hrvatskim, a Martića katoličkim pjesnikom. Zbog pritiska „mlađe generacije“ književnika na urednike u sarajevskim izdavačkim kućama, u to vrijeme, iz članstva Udruženja istupio je i Husein Tahmiščić, a Meša Selimović je dijelom navedenim pravdao svoju odluku da odseli iz Sarajeva. Nogo je pak Dizdara optuživao za monopol te javno tvrdio, zajedno sa Petkovićem, da na čelu bosanskohercegovačkih književnih časopisa stoje „nabeđeni palanački polubogovi“, okruženi „armijom poltrona“ i „poluinteligentnim kritičarima“. U intervjuu koji je dao za beogradski Student u maju 1971. godine tvrdio je da Dizdareve idejne stavove o bosanskom kulturnom identitetu podupire bosanskohercegovačko političko rukovodstvo o čemu svjedoči i činjenica da Maka nakon objavljivanja Marginalija nije stigla politička osuda, dok je Lubarda za svoje stavove u Poslanici požnjeo tegobne posljedice. Noginu kritiku Dizdareve koncepcije Života, koji je po njima bio otvoren za dilentatizam, a zatvoren za literaturu, podržali su svojim pismom u Licima, u martu 1971., mladi književnici: Abdulah Sidran, Stevan Tontić, Stanislav Bašić, Marko Vešović, Josip Osti, Tomislav Obradović i Radovan V. Karadžić.
Kako se spor između Dizdara i Noge produbljivao, tako je poprimao i posve personalne tonove. Nogo je sebe predstavljao kao ratno siroče i žrtvu domaćeg fašizma, dok je problematizirao Dizdarev antifašizam, budući da je ovaj, kako su on i Lubarda tvrdili, tokom Drugog svjetskog rata u Sarajevu neometano kulturno stvarao. Iznenadna smrt Maka Dizdara, 14. 07. 1971., stvorila je, čini se, u prvi mah spontani osjećaj krivice kod članova Uprave Udruženja. U Informaciji za potrebe redovne skupštine Udruženja iz 1972. godine naglašeno je da „nije bilo namjere da se i u najmanjoj mjeri nanosi šteta pjesničkom i ljudskom ugledu Maka Dizdara“ te da je Mak Nogine istupe primio isuviše lično nakon čega je otpočeo i pamfletistički obračun u novinama koji je poprimao i idejno-političke konotacije. Spor unutar Udruženja je ublažen nakon 1971., dijelom i zbog atmosfere koju je stvorilo represivno gašenje Hrvatskog proljeća, ali nije prestao. Ivan Kordić je na Skupštini Udruženja 1972. problematizirao činjenicu da niko nije reagovao na Nogine javne istupe i kampanju propagandne stigmatizacije bosanskohercegovačke kulturne sredine koju je provodio po beogradskim glasilima te ukazivao na to da je Nogo monopolizirao Aktivom SK Udruženja kao „objektivnim arbitrom“ u svom idejnom obračunu sa hrvatskim književnicima Vitomirom Lukićem, Nikolom Martićem i Veselkom Koromanom.
Povijest je isuviše kompleksna i teško ju je reanimirati u narativnoj formi, a da pri tom nužno ne dođe do pojednostavljivanja. Makovi ključni oponenti su se već 1980-ih svrstali u ešalone beogradske nacionalno-kulturne desnice. To daje za pravo naknadnoj pameti da u retrospektivnom sagledavanju povijesti u svemu vidi zavjeru. Dizdareva ličnost i njegovo idejno djelovanje poprimili su gotovo mitske razmjere u bošnjačkoj kulturi pamćenja, unutar kojih je ovaj intelektualac i njegov idejni stav kao Prokrustova postelja nategnut gotovo do neprepoznatljivosti. Veze sa kontekstom koji ga je iznjedrio i ohrabrio su u tim interpretacijama „mudro“ zanemarene. Integralne bosanske kulture pamćenja nema, a različite verzije Bosne i dalje žive unutar isključivih idejnih interpretacija i kultura pamćenja.
(Tekst je izvorno objavljen u specijalnom broju Preoporodovog Journala
posvećenog stotoj godišnjici rođenje Maka Dizdara)