U Marginalijama o jeziku i oko njega, Dizdar naglašava prisustvo “narodnog” govora kao ključnu karakteristiku bosanske srednjovjekovne književnosti, navodeći: “narod Bosne i Hercegovine dobio je dakle davno, najranije od svih, u vječitu baštinu najveći dar koji jedan narod uopće može dobiti – bogati narodni jezik, na kome su stvorene i objavljene najljepše južnoslavenske narodne pjesme, pogotovo one lirske”. (Dizdar 1970: 110) Povezanost bosanske književnosti i narodnoga govora bila je toliko duboka da su, “uzimajući načelo Piši kako govoriš, već u dvanaestom vijeku bosanski dijaci izmišljali ortografiju koja je najbolje odgovarala pojedinim glasovima i skupinama glasova što su se čuli u narodnom govoru” (Dizdar 1970: 110). U ovome tekstu istaknuta je ključna uloga koju je u razvoju ovakve, narodne srednjovjekovne bosanske književnosti odigrala Bosanska crkva:
„Tlačena, gažena, stavljana na lomaču, Crkva bosanska je očvrsla i radikalno se bori za svoje ciljeve, mada opkoljena krvožednom evropskom crkvenom hijerarhijom i mašinerijom […] Apokalipsa i druge knjige Novog zavjeta prepisuju se na narodnom jeziku, čitaju se apokrifne biblijske priče, roman o Aleksandru Velikom, magijske molitve kao ljekarije, itd. Zahvaljujući napuštanju nerazumljivog, pa prema tome i nenarodnog jezika, od tada neprestano raste pismenost i književnost bosanska sve do propasti zemlje 1463., odnosno 1482. godine.“ (Dizdar 1970: 110)
Pojam bosanskog jezika Dizdar prvi put upotrebljava tek u toku diskusije postmedijevalnog perioda, navodeći da se “obično tvrdi da su dubrovački pjesnici svoj jezik crpili iz svog hercegovačkog zaleđa. To je tačno, samo nam valja znati da je hercegovačko zaleđe tog vremena (XV i XVI vijek) u pogledu jezika bilo bliže bosanskim govorima nego što je to danas” (Dizdar 1970: 111), te dodajući da “Dubrovčani nisu jedanput hvalili bosanski jezik, a to su činili i mnogi drugi putnici kroz Bosnu” (Dizdar 1970: 111). Nakon spomena još nekoliko značajnijih pohvala ljepoti bosanskog jezika sve do Isidore Sekulić, Dizdar poduzima možda najznačajniji korak u ovom tekstu, nazivajući savremeni jezik Bosne i Hercegovine bosanskim: “A eto, taj bosanski jezik, taj bosanski govor i razgovor, doživio je da ga pojedinci kastriraju, i da tu kastraciju proglase naučnom i zakonitom” (Dizdar 1970: 111). Nešto kasnije on još jednom eksplicitno navodi da se jezik savremene Bosne i Hercegovine ne podudara ni sa jednom od tadašnjih varijanti srpskohrvatskog jezika: “autohtoni, standardni jezik ovdje nije podudaran sa jezikom dviju varijanata i njegova eventualna kanonizacija traži zato i specifičan pristup i posebno rješenje” (Dizdar 1970: 118).
Pojašnjavajući prirodu i historiju bosanskoga jezika, Dizdar insistira da on nije ekskluzivno vezan ni za jednu bosanskohercegovačku vjersku ili nacionalnu skupinu: “Općinom su zvali komunu u kojoj sam se rodio i ja i svi njeni stanovnici, bez obzira kojoj vjeri pripadali (kršćanin Ivan Putica, hrišćanin Milan Kovačević, musliman Jusuf Šemić, predsjednici ili vijećnici te općine, kao i vas narod tog kraja)” (Dizdar 1970: 111). Jedini izuzetak u tom smislu čine “samo oni novi stanovnici, koji su tokom posljednjih godina, posljednjih decenija, pa i posljednja dva stoljeća, stigli iz krajeva gdje se glas h izgubio, odnosno zamjenio sa v, j, pa i sa g i k”. (Dizdar 1970: 117) Na drugom mjestu, Dizdar preciznije definira ko su ovi “novi stanovnici”, tvrdeći “da je skoro sva istočna Hercegovina naseljena novim stanovništvom, pridošlim iz istočnih krajeva, kao što su novim stanovnicima iz tih krajeva naseljeni i u novije vrijeme (od prije 100-200 godina) veliki predjeli Bosne, kolonizacijom što su je sprovele turske vlasti” (Dizdar 1970: 111). On insistira da “u odnosu na bosanskohercegovačke starince (sve tri vjere ili nacije) imigranti predstavljaju manjinu” (Dizdar 1970: 111) koja, međutim, ima nesrazmjerno velik uticaj na pravopis kojim se u periodu nastanka ovog teksta služi bosanskohercegovačka štampa, izdavačka djelatnost, radio i televizija.
Za ovakvo stanje Dizdar optužuje i “lingvist[e] koji poznaju historiju i razvoj govora ove sredine” (Dizdar 1970: 111):
Naslanjajući se na Vuka i na njegove istočno-hercegovačke govore, oni su iz njih izveli zakone čiju su vrijednost protegli i na ovu republiku, koja ima drukčiju tradiciju. Valja napomenuti da ti govori na koje se pozivaju izvjesni lingvisti nisu govori sadašnje istočne Hercegovine, nego zapravo crnogorski govori, što vjerovatno sasvim odgovaraju tim krajevima, ali ne i nama ovdje. (Dizdar 1970: 111/112)
Kritizirajući ove lingviste, Dizdar bira neobično oštre riječi:
Preko svojih ličnih poltrona, pozivajući se drsko na najnovija naučna dostignuća, na Marksa i Lenjina (samo ne još i na Boga) oni su u redakcijama izdavačkih preduzeća, listova i časopisa, radija i televizije, napravili dar-mar u jeziku, pa sada, trljajući zadovoljno ruke, propovijedaju (kao – demokratski) prirodni i spontani razvitak književnog jezika u nas. (Dizdar 1970: 112)
U zaključku ovog teksta, Dizdar još jednom osuđuje lingvističke stručnjake tadašnje Jugoslavije, retorički ih poredeći sa srednjovjekovnim inkvizitorima:
Iako se ledena kopra nepristupačnosti sa nekih lingvističkih stručnjaka počela da topi, još uvijek mnogi od njih ne daju nikome da zine ako nije iz njegovog esnafa, bolje reći klana […]. Svi oni koji su provukli nos u lingvistički hram umjesto tamjana iz lingvističkih kadionica obasuti su anatemama sa posvećenih oltara […]. Kvalifikativi kojim su oni nalijepljivani još su bili teži, a zna se zašto – svaki inkvizitor mora pronaći za sebe herezu što će je proganjati, uz pomoć svojih aminaša i egzekutora. (Dizdar 1970: 120)
Najveći dio Marginalija o jeziku i oko njega posvećen je identifikaciji i kritici konkretnih primjera onoga što Dizdar smatra neopravdanim nametanjima istočnih, tj. srpskih varijanti srpskohrvatskog jezika u bosanskohercegovačkom javnom diskursu. U samo jednoj rečenici, on se osvrće i na mogućnost usvajanja hrvatskog jezičkog standarda u Bosni i Hercegovini: “Za prodiranje zapadne varijante nema nikakvih realnih uslova, bez obzira ne poneke i nečije pretenzije” (Dizdar 1970:118). Nadalje, Dizdar odbija i mogućnost stvaranja “jedne međuvarijante, koja bi se koristila tekovinama iz obje varijante”, ili pak “prožimanj[a] varijanti”, insistirajuću na principu služenja “onim leksamama koje su žive u jeziku” (Dizdar 1970: 118). U procesu kanonizacije treće, bosanske varijante srpskohrvatskog jezika, Dizdar predlaže niz pravila, kao što su uvođenje subleta, “pun[a] revizij[a]” turcizama i usvajanje kompromisnih rješenja u slučajevima u kojima se “ne može doći do istovjetnih pogleda” (Dizdar 1970: 119).1
Marginalije o jeziku i oko njega donekle se, dakle, razlikuju od uvoda u Stare bosanske tekstove. Prije svega, u Marginalijama se – istina, gotovo usputno – za tradicionalne govore i jezik Bosne i Hercegovine koristi naziv bosanski. Ni u ovom tekstu, međutim, ne možemo naći eksplicitnu podršku tezi da taj naziv treba biti proširen na srednjovjekovni period. Ipak, zamjena pojma “staroslavenskog jezika srpskohrvatske recenzije”, korištenog u Starim bosanskim tekstovima, neutralnijim “narodnim jezikom” vezanim za “bosansku pismenost i književnost” (koji se “njeguje i kasnije, za vrijeme turske okupacije, naročito u manastirskim kronikama i drugim radovima vrijednih franjevaca, te u alhamijado književnosti bosanskih Muslimana (arapsko pismo i narodni jezik), koji su u svojim domovima sačuvali sve do naših dana i bosansku ćirilicu (bosančicu)”) (Dizdar 1970: 110) može biti protumačena kao značajan korak u ovom pravcu. Marginalije, međutim, prvenstveno treba posmatrati i vrednovati kao poziv na promjenu društvenog odnosa prema savremenom jeziku u Bosni i Hercegovini, a ne kao kritičku studiju razvoja bosanskohercegovačke književnosti i jezika, kao što je to slučaj sa uvodom u Stare bosanske tekstove.
Još jedna značajna razlika Marginalija o jeziku i oko njega i uvoda u Stare bosanske tekstove primjetna je u njihovom tonu ili retoričkoj strukturi. Dok Tekstovima dominiraju afirmacije činjenica i naučni diskurs, Marginalije povremeno poprimaju karakterstike polemike. Pored navedenih kritika na račun jugoslavenskih lingvističara, posebno je zanimljiv jedan komentar kojeg Mak Dizdar izgovara u svojstvu pjesnika:
Zato ću i završiti ovo svoje razmatranje s napomenom da bih radije pisao svoje stihove i sve ostalo što pišem na nekom drugom jeziku nego na svome materinskom – kada ne bih mogao da pišem onako kako me je majka učila, a za čiju bilo želju i volju. Jer ispustiti glas h iz svoga slova bilo bi isto kao što bi neki kompozitor izbacio upotrebu jedne note iz muzičke skale, ili jedan kemičar bilo koji element iz Mendeljevog sistema, ili jedan graditelj jednu stepenicu u stubištu jedne zgrade. (Dizdar 1970: 119)
Ovim komentarom Dizdar pokazuje da njegove kritike autoritativnih stavova jugoslavenskih lingvista imaju i ličnu dimenziju: Marginalijama o jeziku i oko njega Mak Dizdar naglašava da on, kao bosanskohercegovački pjesnik, također ima pravo da govori i sudi o sudbini bosanskoga jezika.2
Značaj Dizdarovih promišljanja o bosanskom jeziku leži prije svega u teritorijalno-kulturološkom, a ne etničkom shvatanju njegovih temelja. U više navrata, on se referira na pojam bosanskog ili bosanskohercegovačkog naroda kojim su obuhvaćene sve ovdašnje vjerske ili nacionalne grupe. Nadalje, Dizdar insistira na presudnom značaju svjetonazora Bosanske crkve za nastanak srednjovjekovne bosanske kulture i književnosti, te određenim kulturološkim kontinuitetom između srednjovjekovne i osmanlijske Bosne. Ovakva koncepcija bosanskog jezika predstavlja jedan mogući temelj za inkorporaciju njegove srednjovjekovne komponente, pogotovo s obzirom na činjenicu da je srednjovjekovna bosanska književnost obilježena nizom endemičnih karakteristika, poput značajnog prisustva elemenata narodnog govora.
Ipak, neophodno je još jednom naglasiti da sam Dizdar pojam bosanskog jezika ograničava na postmedijevalni period, nazivajući jezik kojim je pisana srednjovjekovna bosanska književnost srpskohrvatskom recenzijom staroslavenskog jezika. Imajući u vidu činjenicu da Dizdarovi Stari bosanski tekstovi predstavljaju jedan od prvih pokušaja sistematičnog izučavanja srednjovjekovne bosanske književnosti kao zasebne kategorije, kao i agresivnu dogmatičnost jugoslovenskih lingvista o kojoj Dizdar govori u Marginalijama o jeziku i oko njega, njegova opreznost po pitanju naziva jezika srednjovjekovne bosanske književnosti je razumljiva. Osim toga, Dizdarovi esejistički tekstovi pokazuju da paradigma jedinstva jugoslovenske kulture kojom operira, kao i njegovi suštinski ljevičarski, socijalno orijentirani stavovi, nisu tek posljedica političkog oportunizma, već predstavljaju odraz njegovih osnovnih ličnih i naučnih principa. Dizdarov esejistički rad na ovom polju dakle može biti shvaćen kao svjedočanstvo jedne prelazne, i po pitanju konačnoga ishoda neodređene faze između prihvatanja srpskohrvatskog konsenzusa i potpune lingvističke emancipacije bosanskog, odnosno bosanske varijente jedinstvenog južnoslavenskog jezika.
S obzirom na izrazitu bosnocentričnost – dalo bi se, možda, reći i bosnoopsesivnost – Dizdarevog esejističkog djela, postavlja se pitanje uloge Kamenog spavača unutar šireg projekta revitalizacije naslijeđa srednjovjekovne Bosne i afirmacije bosanskog jezika. Bilješke i rječnik koji prate Kamenog spavača, naime, sasvim jasno pokazuju da stihovi sadržani u ovoj knjizi ne mogu biti posmatrani tek kao puka umjetnost riječi bazirana na pjesnikovoj imaginaciji, već i kao pokušaj pružanja poetskog odgovora na konkretna historiografska i kulturnohistorijska pitanja o srednjovjekovnom bosanskom čovjeku i društvu. Sasvim je, dakle, moguće da Kameni spavač, analogno Marginalijama o jeziku i oko njega, predstavlja i svojevrstan krik protesta protiv totalitarne dominacije akademske historiografije nad tumačenjem prošlosti srednjovjekovne Bosne. Kao što to pokazuju i dva eseja o kojima je ovdje bilo govora, Dizdar je tu prošlost sasvim izvjesno doživljavao kao heretičku odnosno bogumilsku, bez obzira na drugačija pa i oprečna mišljenja Marka Vege i drugih historičara koji su se bavili ovom tematikom. Ni u kojem slučaju dakle ne može biti govora o nekoj tobožnjoj ideologizaciji Dizdareva djela u slučajevima u kojima naglasak tumačenja leži upravo na ovim aspektima njegove poezije.
Ovaj zaključak, naravno, ne znači da ne mogu postojati i uistinu ideologizirana tumačenja poezija Kamenog spavača. Jedna od kritičnih tačaka u tom smislu jeste i spomenuto pitanje ‘bosanskog duha’: iako je ova teza u određenom trenutku zaista mogla odigrati određenu emancipatorsku ulogu, njezino nekritičko preuzimanje u današnjem vremenu može je pretvoriti u suštu suprotnost, dakle upravo u sredstvo potiskivanja drugih i drugačijih subalternih historijskih glasova. Još značajniji i opasniji iskorak u domen ideologije predstavlja bilo koja vrsta etnizacije Dizdareve ideje Bosne: iako on posebnu ulogu u očuvanju kontinuiteta bosanske srednjovjekovne kulture pripisuje bosanskim muslimanima, osnovni pojam kojim konzistentno operira jeste narod Bosne i Hercegovine ili bosanski narod. Jedino moguće političko tumačenje Kamenog spavača dakle jeste ono prema kojem on predstavlja snažan duhovni i kulturološki podstrek postojanju jedinstvene, savremenim jezikom rečeno multietničke Bosne i Hercegovine. Najbolji odgovor na moguće zloupotrebe ove ideje dao je sam Dizdar u pjesmi Hiža u Milama:
A ako li kto ta vrata kreposti
U sebeljublju svom
Nenadno
Zatvori
Neka se hiža djedovska do temelja
Sori i sruši
U mojoj
Duši
U obor čađavi neka se obori
Neka se u gar goli
I pepeo crni
Neka se
U veliko ništa
Neka se
Satvori
Neka se u njoj
Kao u satanskom logu
Izlegu skorpije i zmije
(Oprostite svi vi
koji ste kleti i prokleti
Na ovoj kletvi kletvenika
Ali hiža djedovska
Bez milog gosta i dosta
Hiža moja ni hiža tvoja
Nit hiža djedovska više nije)
(Dizdar 2008: 262-263)
Bilješke
1 Kao moguće primjere ovakvih kompromisa, on sugerira zamjenu spornih varijanti općina/opština riječju „komuna“, „koji asocira na najstariju socijalističku tekovinu u historiji društva, a u potpunosti odgovara našem društvenom biću“, ili usvajanje riječi „glumište“ – „jedan narodni, još neiskorišteni izraz, proistekao iz starog jezika, a živ i dan-danas u narodu“ – umjesto postojećih varijanti pozorište/kazalište (Dizdar 1970: 119).
2 U tom smislu, zanimljiva je izjava koju je Mak Dizdar dao u jednom intervjuu: „Ja sam se okretao ka riznici starog jezika ne samo da bih dao boju i miris potpunog svijeta, nego i da bih vratio vrijednost riječima koje su izgubljene u tami vremena. Takve riječi sačuvala je moja majka i one su najdragocijenija baština koju sam naslijedio. One su mi pomogle da shvatim i poruke urezane u kamenu… Pjesnik zato čini ogromne napore da stvori svoju, jednu sasvim novu riječ, koju će štedro pokloniti sutrašnjem danu. To i ja pokušavam, sa manje ili više uspjeha. Proces je mučan i sladak, kao da se u pijesku rijeke traži zrnce zlata, kao što se zbog tog zlata lako gine, umire se često i zbog riječi. U pjesmi Slovo o slovu pokušao sam dati svoj odnos prema riječi, upućujem zato čitaoca na nju kao na moj najautentičniji tekst…“ (Slovo Gorčina, Stolac, 1981, str. 69). Za ovaj citat zahvaljujem se mr. Alenu Zečeviću.
Literatura:
Dizdar, Mak (1970), “Marginalije o jeziku i oko njega”, Život, br. 11-12, Sarajevo.
Dizdar, Mak (2008), Slovo Makovo, Fondacija “Mak Dizdar”, Sarajevo.
(Tekst je izvorno objavljen u specijalnom broju Preoporodovog Journala
posvećenog stotoj godišnjici rođenje Maka Dizdara)