Bogumilski pokret nastao je u X. v. u Bugarskoj, ali njegovi koreni sežu daleko u prošlost preko pavlićanstva u manihejstvo. Sredinom III. v. javio se u Persiji propovednik Manes sa sinkretičnim učenjem u kojem je spojio hrišćanske, persiske i budističke elemente. Polazio je od dualizma – verovanja u večitu borbu svetlosti i tame, dobrog i zlog boga; u vidljivom svetu vlada zlo koje treba pobediti duhovnim preporodom. Njegovi su vernici bili podeljeni u „savršene“ (perfecti) i „slušaoce“ (auditores). Prvi su bili strogi asketi koji su se uzdržavali od žena, mesa i svojine; drugi su imali da slušaju savršene i da ne ubijaju ni ljude ni životinje. Manes je priznavao Novi Zavet, ali je pisao i svoje proročanske knjige i himne; smatrao je da je bog poslao četiri „parakleta“ (proroka): Zoroastra, Budu, Isusa i Manesa. Njegovo je učenje počelo da se širi u Evropi, u Egiptu i naročito u Aziji, gdje je u Kineskom Turkestanu manihejstvo postojalo ka državna vera kod Ujgura do X. vijeka. U Rimskoj imperiji Teodozije, a zatim Justinijan propisali su smrtnu kaznu za manihejce kao neprijatelje zvanične crkve i države, te se taj pokret izgubio u Evropi (sv. Augustin bio je 9 godina manihejac).
U VII. vijeku pojavljuje se u Jermenskoj srodni pokret pavlićana koji su iz dualizma izveli zaključak da je ceo materijalni svet stvoren od zlog boga i da je od njega bio nadahnut ceo Stari Zavet; negirali su celo uređenje crkve i države. Bili su bliži hrišćanstvu i borbeniji od manihejaca te ispoljavali težnje seljačkih masa ugnjetenih od veleposjednika. Vizantski carevi vodili su ogorčenu borbu protiv pavlićana koji su uspeli da stvore svoju državicu na Gornjem Eufratu; hiljade pavlićana bili su mučeni i spaljivani. Car Konstantin V Kopronim preselio je mnoge pavlićane u Trakiju i Makedoniju, kao graničare. To je preseljenje vršeno u dva navrata: 745 naselio je Konstantin siriske monofizite, a 757 još i Jermene. Taj podatak donosi Nicephorus Patriarcha u Opuscula historica i Theophanes u Cronographia (car Konstantin je preselio u Trakiju Sirijce i Jermene, koje je doveo iz Theodosiopola i Melitine, a od njih se proširila pavlićanska jeres). Slično se dogodilo, po svedočanstvu Theophanesa, i za cara Leona IV., koji je u Trakiji 778 naselio siriske jakobite. Skoro dvesta godina docnije učinio je to isto i car Jovan Cimishije: preselio je pavlićane iz Jermenske i zemlje Haliba (severozapadno od Jermenske, duž obala Crnog mora) u Trakiju, gde ih je naselio u okolini Filipopola. Vesti o tome daje nam Ana Komnena u svom delu Aleksijadi. Zonaras (u Epitome historiarum) i Kedren (u Historiarim compendium) navode i razlog zbog kojeg je došlo do preselenja: antiohiski patrijarha Teodor zahtevao je to preselenje kako bi se u svom patrijarhatu rešio tih jeretika. Pod uticajem ovih pavlićanskih doseljenika počeo je pokret u Bugarskoj, nazvan bogumilskim po popu Bogumilu.
Prvi podatak o novoj jeresi nalazi se u poslanici patrijarha Teofilakta bugarskom caru Petru, sredinom X. vijeka; patrijarh veli da je nova jeres „pavlićanstvo pomešano sa manihejstvom“. Zaista, bogumilstvo se približava svome praizvoru time što osuđuje brak i rađanje dece. Oko 972. prezviter Kozma napisao je svoju Besedu protiv bogumila u kojoj ističe njihovu neposlušnost carevima i vlastima: oni su protiv boljara, arhijereja i protiv ropstva. Socijalna baza bugarskog bogumilstva u ono doba bili su seljaci ogorčeni sve intenzivnijim porastom feudalizma. Mase Slovena i ostarih starosedelaca, na koje su Sloveni naišli u bugarskim oblastima, živele su u početku relativno nazavisno u seoskim opštinama koje su tvorile plemenske saveze i birale svoje knezove. Pod uticajem Vizantije dolazi do feudalizacije bugarske države, do klasne diferencijacije u opštinama i do propadanja tih optšina. Povlašćeni sloj boljara počinje sve više ugnjetavati podložne široke slojeve zemljoradnika i stočara, koji vremnom gube i ličnu slobodu. Kao povlašćeni sloj pojavljuje se i visoko sveštenstvo koje, obogaćeno privilegijama, napušta vršenje svojih verskih i prosvetnih dužnosti. Prezviter Kozma naglašava da je takvo stanje kod višeg svećenstva izazvalo otpor u narodu. Ipak, taj je otpor bio uglavnom pasivan.
Za bogumilstvo ceo svet je materija, ai čovečje telo – tvorevina Satanaela; zadatak je pravog hrišćanina da pobedi materiju – da se uzdržava od žena, mesa, i vina; ne sme rađati decu, ne sme imati svojinu. Ovaj monaški ideal pristupalan je samo izabranima; obični vernici mogu da greše, ali imaju da slušaju savršene i da pred smrt prime „duhovno krštenje“. Bogumili su se pridržavali Novog Zaveta, koji su tumačili na svoj način: Hristos nije imao ljudsko telo nego prividno (doketizam), njegova čudesa su samo simbolična. Od starog Zaveta priznavali su Davidove psalme i proročke knjige. Kao i pavlićani, odbacivali su crkveno uređenje, crkveni posed i plaćanje desetine, ali su ipak stvorili svoju crkvenu jerarhiju (biskupe – dedove, goste i starce).
Bogumilstvo se brzo proširilo po Balkanu i Maloj Aziji, kako o tome svedoči početkom XI. vijeka Jevtimije iz Periblepte, koji ih zove i fundajajitima. Istovremeno se pojavljuje u Italiji, u Francuskoj i na Rajni, gde se propovednici zovu Bugarima (Bougres) ili katarima (gr. čist). U Zapadnoj Evropi su njima prilazili seljaci i zanatlije (npr. tkači), ali u XII veku pokret zahvata i vlastelu kojoj godi „jeftina crkva“ i narodni jezik u crkvi mesto latinskoga; u Provanski vlastela rado grabe crkvena imanaj, a propvednici više ne istupaju protiv vlasteoskog veleposeda.
Oko 1100 car Aleksije Komnen obratio je u pravoslavlje mnoge pavlićane u Plovdivu i pronašao da se bogumilstvo širi u Carigradu gde je na njegovom čelu stajao lekar Vasilije sa 12 apostola; Vasilije je bio spaljen na lomači, anjegovi sledbenici bačeni su u tamnice. Kaluđer Jevtimije Zigaben dao je najbolji prikaz bogumisltva u svojem delu Panoplia dogmatica. No unatoč toj filipici bogumisltvo je i dalje nalazilo pristalice u redovima vizantskog klera (kaluđeri, dva episkopa). Čak je 1147 patrijarh Kozma Atik bio osumnjičen i zbačen kao bogumil. U Makedoniji za vreme Manuela Komnena episkop Ilarion bori se u Moglenu protiv pavlićana i bogumila.
Podaci o neomanihejskom pokretu u Italji pokazuju da su patareni (talijanski naziv za istu sektu) priznavali duhovni autoritet bugarskih bogumila i da su njima slali svoje izabrane „biskupe“ radi zaređenja. U pokretu se pojaviše dve struje: struja starog dualizma koji propoveda da su dva načela – dobro i zlo – imanentna i jednaka (to je učenje tzv. Dragovićke crkve) i struja umerenog dualizma koji priznaje Satanaela za pobunjenog sina dobrog boga (učenje tzv. Bugarske crkve) Zapisnik sastanka katarskih biskupa i vernika u St. Felix de Caraman blizu Toulouse (1167) opisuje dolazak sa Balkana pape Nikite, propovednika strogog dualizma, koji spominje da se na Balkanu nalaze Bugarska, Dragovićka i Melnička (u Makedoniji) crkva i crkva „Dalmacije“. Iz Bugarske su na Zapad dolazile i apokrifne knjige, od kojih je izrazito bogumilska Tajna knjiga – tobođnja beseda Jovana Evanđeliste s Isusom na Tajnoj večeri.
Enciklopedija Jugoslavije, Leksikografski zavod FNRJ, 1950.